Tổng quan về người Ê Đê
- Tên gọi khác: Rađê, Ðê, Kpa, A Dham, Krung, Ktul, Dlie Ruê, Blô, Epan, Mdhur, Bích.
- Ngôn ngữ: Tiếng nói của người ê Ðê thuộc nhóm ngôn ngữ Malayô-Pôlinêxia (ngữ hệ Nam Ðảo).
- Dân số: 398.671 người (Tổng điều tra dân số 2019).
- Cư trú: Sống tập trung ở tỉnh Ðắc Lắc, nam tỉnh Gia Lai và miền tây hai tỉnh Khánh Hòa, Phú Yên.
- Lịch sử: Người ê Ðê là cư dân đã có mặt lâu đời ở miền trung Tây nguyên. Dấu vết về nguồn gốc hải đảo của dân tộc ê Ðê đã phản ánh lên từ các sử thi và trong nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật tạo hình dân gian. Cho đến nay, cộng đồng ê Ðê vẫn còn là một xã hội đang tồn tại những truyền thống đậm nét mẫu hệ ở nước ta.
Hình ảnh dân tộc Ê Đê trong trang phục truyền thống. Tác giả: Nguyễn Minh Ngọc.
Trang phục truyền thống lịch sử của dân tộc bản địa Ê Đê
Có vừa đủ những thành phần, chủng loại phục trang và phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ khá tiêu biểu vượt trội cho những dân tộc bản địa khu vực Tây Nguyên. Y phục truyền thống của người Êđê là màu chàm, có điểm những hoa văn sặc sỡ. Ðàn bà mặc áo, quấn váy. Ðàn ông đóng khố, mặc áo. Ðồng bào ưa dùng những đồ trang sức đẹp bằng bạc, đồng, hạt cườm. Trước kia, tục cà răng qui định mọi người đều cắt cụt 6 chiếc răng cửa hàm trên, nhưng lớp trẻ thời nay không cà răng nữa .
Trang phục nam
Nam để tóc ngắn quấn khăn màu chàm nhiều vòng trên đầu. Y phục gồm áo và khố. Aáo có hai loại cơ bản :
a) Loại áo dài tay, khoát cổ chui đầu, thân dài trùm mông, xẻ tà. Ðây là loại áo khá tiêu biểu cho người Êđê qua trang phục nam. Trên nền chàm của thân và ống tay áo ở ngực, hai bên bả vai, cửa tay, các đường viền cổ, nơi xẻ tà gấu áo được trang trí và viền vải đỏ, trắng. Ðặc biệt là khu giữa ngực áo có mảng sọc ngang trong bố cục hình chữ nhật tạo vẻ đẹp, khỏe. Loại thứ hai:
Bạn đang đọc: Dân tộc Ê Đê – Địa Ốc Thông Thái
b ) Loại áo dài ( quá ngối ), khoét cổ, ống tay thông thường không trang trí như loại áo ngắn trên, … Khố có nhiều loại và được phân biệt ở sự ngắn dài có trang trí hoa văn như thế nào. Ðẹp nhất là những loại ktêh, drai, đrêch, piêk, còn những loại bong và băl là loại khố thường. Áo thường ngày ít có hoa văn, bên cạnh những loại áo trên còn có loại áo cộc tay đến khủy, hoặc không tay. Áo có giá trị nhất là loại áo Ktêh của những người quyền quý và cao sang có dải hoa văn “ đại bàng dang cánh ”, ở dọc hai bên nách, gấu áo phía sau sống lưng có đính hạt cườm. Nam giới cũng mang hoa tai và vòng cổ .
Trang phục nữ
Phụ nữ Êđê để tóc dài buộc ra sau gáy. Họ mang áo váy trong phục trang thường nhật. Áo phụ nữ là loại áo ngắn dài tay, khoét cổ ( loại cổ thấp hình thuyền ) mặc kiểu chui đầu. Thân áo dài đến mông khi mặc cho ra ngoài váy. Trên nền áo màu chàm những bộ phận được trang trí là : cổ áo lan sang hai bên bả vai xuống giữa cánh tay, cửa tay áo, gấu áo. Ðó là những đường viền tích hợp với những dải hoa văn nhỏ bằng sợi màu đỏ, trắng, vàng. Cái khác của phục trang áo nữ Êđê khác Gia rai về phong thái trang trí là không có đường ở giữa thân áo. Cùng với áo là chiếc váy mở ( tấm vải rộng làm váy ) quấn quanh thân. Cũng trên nền chàm váy được gia công trí những sọc nằm ngang ở mép trên, mép dưới và giữa thân bằng chỉ những màu tương tự như như áo. Ðồ án trang trí tập trung chuyên sâu hơn ở mép trên và dưới thân váy. Có thể đây cũng là phong thái hơi khác Gia Rai. Váy có nhiều loại phân biệt ở những dải hoa văn gia công nhiều hay ít. Váy loại tốt là myêng đếch, rồi đến myêng đrai, myêng piêk. Loại thông thường mặc đi làm rẫy là bong. Hiện nay nữ người trẻ tuổi thường mặc váy kín. Ðếch là tên gọi mảng hoa văn chính ở gấu áo. Ngoài ra phụ nữ còn có áo lót cộc tay ( ao yêm ). Xưa họ để tóc theo kiểu búi tó và đội nón duôn bai. Họ mang đồ trang sức đẹp bằng bạc hoặc đồng. Vòng tay thường đeo thành bộ kép nghe tiếng va chạm của chúng vào nhau họ hoàn toàn có thể nhận ra người quen, thân .
Nhà của người Ê Đê
Nhà người Êđê thuộc mô hình nhà sàn dài. Nhà Êđê có những đặc trưng riêng không giống nhà người chăm và những dân cư khác ở Tây Nguyên. Nhà dài của mái ấm gia đình lớn mẫu hệ. Bộ khung cấu trúc đơn thuần. Cái được coi là đặt trưng của nhà Ê Ðê là : hình thức của thang, cột sàn và cách sắp xếp trên mặt phẳng hoạt động và sinh hoạt. Ðặt biệt là ở hai phần. Nửa đằng cửa chính gọi là Gah là nơi tiếp khách, hoạt động và sinh hoạt chung của cả nhà dài, nhà bếp chủ, ghế khách, ghế chủ, ghế dài ( tới 20 cm ), chiếng ché … nửa còn lại gọi là Ôk là nhà bếp đặt chỗ nấu ăn chung và là chỗ ở của những đôi vợ chồng, chia đôi theo chiều dọc, phần về bên trái được coi là “ trên ” chia thành nhiều gian nhỏ. Phần về bên phải là hàng lang để đi lại, về phía cuối là nơi đặt nhà bếp …
Mỗi đầu nhà có một sân sàn. Sân sàn ở phía cửa chính được gọi là sân khách. Muốn vào nhà phải qua sân sàn. Nhà càng khá giả thì sân khách càng rộng, khang trang .
Tập tục khi làm nhà mới
Việc làm nhà được cả làng chăm sóc. Sự giúp sức lẫn nhau về nguyên vật liệu : gỗ, tre, nứa và tranh lợp cũng như ngày công trải qua hình thức gọi là H’rim zít ( tổ chức triển khai “ giúp công ” lao động hay “ đổi công ” trong làng ). Lễ khánh thành được thực thi sau khi dựng xong hàng cây chân vách. Nhưng việc dọn lên nhà mới hoàn toàn có thể được triển khai trước đó một thời hạn dài khi những điều kiện kèm theo để khánh thành nhà chưa được cho phép. Nữ giới là đoàn người tiên phong được bước lên sàn nhà mới. Họ mang theo nước và lửa để sưởi ấm và tưới mát cho nơi cư trú mới lạ này. Ðó là cách chúc phúc cho ngôi nhà và những thành viên của gia chủ. Dẫn đầu những thành viên nữ là một khoa sang – bà chủ của mái ấm gia đình mẫu hệ .
Hoạt động sản xuất – kinh tế tài chính
Người ê Ðê đa phần trồng lúa rẫy theo chính sách luân khoảnh. Rẫy sau một thời hạn canh tác thì bỏ hoá cho rừng tái sinh rồi mới trở lại phát, đốt. Chu kỳ canh tác khoảng chừng từ 5-8 năm tuỳ theo chất đất và năng lực hồi sinh của đất. Rẫy đa canh và mỗi năm chỉ trồng một vụ. Ruộng nước trâu quần chỉ có không ít ở vùng Bih ven hồ Lắc .
Gia súc được nuôi nhiều hơn cả là lợn và trâu, gia cầm được nuôi nhiều là gà, nhưng chăn nuôi hầu hết chỉ để Giao hàng cho tín ngưỡng. Nghề bằng tay thủ công mái ấm gia đình thông dụng có nghề đan lát mây tre làm đồ gia dụng, nghề trồng bông dệt vải bằng khung dệt kiểu Inđônêdiêng cổ xưa. Nghề gốm và rèn không tăng trưởng lắm. Trước đây việc mua và bán, trao đổi bằng phương pháp hàng đổi hàng .
Phương tiện luân chuyển
Chủ yếu là gùi đan cõng trên sống lưng bằng đôi quai quàng qua vai. ở vùng Krông Băk phổ cập có loại gùi cao cẳng. Vận chuyển trên bộ thì có voi nhưng không thông dụng lắm .
Quan hệ xã hội
Gia đình ê Ðê là mái ấm gia đình mẫu hệ, hôn nhân gia đình cư trú phía nhà vợ, con mang họ mẹ, con gái út là người thừa kế. Xã hội ê Ðê quản lý và vận hành theo tập quán pháp truyền của tổ chức triển khai mái ấm gia đình mẫu hệ. Cả hội đồng được chia làm hai hệ dòng để thực thi hôn nhân gia đình trao đổi. Làng gọi là buôn và là đơn vị chức năng cư trú cơ bản, cũng là tổ chức triển khai xã hội duy nhất. Người trong một buôn thuộc về nhiều chi họ của cả hai hệ dòng nhưng vẫn có một chi họ là hạt nhân. Ðứng đầu mỗi làng có một người được gọi là chủ bến nước ( Pô pin ca ) đại diện thay mặt vợ quản lý và điều hành mọi hoạt động giải trí của hội đồng .
Văn hóa thẩm mỹ và nghệ thuật
Người Êđê có kho tàng văn học truyền miệng nhiều mẫu mã : thần thoại cổ xưa, cổ tích, ca dao, tục ngữ, đặc biệt quan trọng là những Khan ( trường ca, sử thi ) nổi tiếng với Khan Ðam San, Khan Ðam Kteh Mlan … Ðồng bào yêu ca hát và thích tấu nhạc. Nhạc cụ có chiêng, cồng, trống, sáo, khèn, đàn. Ðing năm loại nhạc cụ phổ cập của người Êđê và được nhiều người yêu thích .
Về dân ca có hát đối đáp, hát đố, hát kể gia phả … Nền âm nhạc ê Ðê nổi tiếng ở bộ cồng chiêng gồm 6 chiêng bằng, 3 chiêng núm, một chiêng giữ nhịp và một trống cái mặt da. Không có một tiệc tùng nào, một hoạt động và sinh hoạt văn hoá nào của hội đồng lại hoàn toàn có thể vắng mặt tiếng cồng chiêng. Bên cạnh cồng chiêng là những loại nhạc cụ bằng tre nứa, vỏ bầu khô như những dân tộc bản địa khác ở Trường Sơn, Tây Nguyên, nhưng với không ít kỹ thuật riêng mang tính độc lạ .
Văn hóa ẩm thực – món ăn tiêu biểu vượt trội
Người ê Ðê ăn cơm tẻ bằng cách nấu trong nồi đất sét hay nồi đồng cỡ lớn. Thức ăn có muối ớt, măng, rau, củ do hái lượm, cá, thịt, chim thú do săn bắn. Thức uống có rượu cần ủ trong những vò sành. Xôi nếp chỉ dùng trong dịp cúng thần. Nam nữ đều có tục ăn trầu cau .
Phong tục hôn nhân gia đình của người Ê Đê
Trong mái ấm gia đình người Êđê, chủ nhà là phụ nữ, theo chính sách mẫu hệ, con cháu mang họ mẹ, con trai không được hưởng thừa kế. Ðàn ông cư trú trong nhà vợ. Nếu vợ chết và bên nhà vợ không còn ai sửa chữa thay thế thì người chồng phải về với chị em gái mình. Nếu chết, được đưa về chôn cất bên người thân trong gia đình của mái ấm gia đình mẹ đẻ .
Phong tục cưới hỏi của người Ê Đê
Người phụ nữ chủ động trong việc hôn nhân, nhờ mai mối hỏi chồng và cưới chồng về ở rể. Khi một trong hai người qua đời thì gia đình và dòng họ của người quá cố phải có người đứng ra thay thế theo tục “nối dòng” (chuê nuê) để cho người sống không bao giờ đơn lẻ, sợi dây luyến ái giữa hai dòng họ Niê và Mlô không có chỗ nào bị đứt theo lời truyền bảo của ông bà xưa.
Xem thêm: Bản Đồ Huyện Bù Đăng Tỉnh Bình Phước
Phong tục tang ma của người Ê Đê
Khi có người chết thì tục nối dòng phải được triển khai. Người chết già và chết bệnh thì tang lễ được tổ chức triển khai tại nhà rồi đưa ra nghĩa trang thổ táng. Xưa kia có tục người trong một dòng họ chết trong một thời hạn gần nhau thì những quan tài được chôn chung một huyệt. Vì ý niệm quốc tế bên kia là sự tái hiện quốc tế bên này nên người chết được chia gia tài đặt ở nhà mồ. Khi dựng nhà mồ, lễ bỏ mả được tổ chức triển khai linh đình, sau đó là sự kết thúc việc săn sóc vong linh và phần mộ .
Phong tục ngày tết
Người ê Ðê ăn tết vào tháng chạp ( tháng 12 lịch âm ) khi mùa màng đã thu hoạch xong ( không vào một ngày nhất định, tuỳ theo từng buôn ). Sau tế ăn mừng cơm mới ( hmạ ngắt ) rồi mới đến tết ( mnăm thun ) ăn mừng vụ mùa bội thu. Ðó là tết lớn nhất, nhà giàu có khi mổ trâu, bò để cúng thần lúa ; nhà khác thì mổ lợn gà. Vị thần lớn nhất là đấng phát minh sáng tạo Aê Ðiê và Aê Ðu rồi đến thần đất ( yang lăn ), thần lúa ( yang mđiê ) và những thần linh khác. Phổ biến ý niệm vạn vật hữu linh. Các vị thần nông được coi là phúc thần. Sấm, sét, giông bão, lũ lụt và ma quái được coi là ác thần. Nghi lễ theo đuổi cả đời người và lễ cầu phúc, lễ mừng sức khoẻ cho từng cá thể. Ai tổ chức triển khai được nhiều nghi lễ này và nhất là những nghi lễ lớn hiến sinh bằng nhiều trâu, bò, chè quý ( vò ủ rượu cần ) thì người đó càng được dân làng kính nể .
Lịch của người Ê Đê
Nông lịch truyền thống ê đê được tính theo tuần trăng : một năm có 12 tháng và được chia làm 9 mùa tương ứng với 9 quy trình trong chu kỳ luân hồi nông nghiệp rẫy : mùa phát rẫy, mùa đốt rẫy mới, mùa xới đất, mùa diệt cỏ … Mỗi tháng có 30 ngày .
Chữ viết và học tập của người Ê Đê
Việc học tập ( học nghề, truyền bá kiến thức và kỹ năng … ) theo lối làm mẫu, bắt chước và nhập tâm, truyền khẩu. Ðến năm 1923 mới Open chữ ê Ðê theo bộ vần vần âm La-tinh .
Lễ hội và đi dạo của người Ê Đê
Trẻ em thường thích chơi cù quay, thả diều vằng có sáo trúc. Trò chơi đi cà kheo trên cao nguyên cũng hấp dẫn không ít thiếu niên ê Ðê ở nhiều nơi. Trò bịt mắt dê, ném lao ( ném xa và ném trúng tiềm năng cũng được nhiều trẻ nhỏ ê Ðê ưa thích .
Xem thêm: Bản Đồ Huyện Bù Đăng Tỉnh Bình Phước
5/5 – ( 1 bầu chọn )
Source: https://nhaphodongnai.com
Category: Bản Đồ
